معرفی اماکن باستانی استان گلستان

بر اساس طبقه بندی علم باستان شناسی محوطه باستانی به 3 دسته كلی (پیش از تاریخی، تاریخی و اسلامی) تقسیم بندی می گردند. به همین دلیل در اینجا آثار باستانی استان گلستان را به ترتیب معرفی می نمائیم:

دوره پیش از تاریخ :

غار كیارام :

غار كیارام كه در محل به آن غار وسط دل دل می گویند. و در ادبیات باستان شناسی به نام كیارام معروف است. در روستای فرنگ بخش گالیكش قرار دارد. این غار قدیمی ترین غار مسكونی شناخته شده در استان گلستان است. بر اساس آثار به دست آمده از حفاری های باستان شناسی قدمت این مكان به دوره پارینه سنگی میانه (حدود صد هزار سال قبل از میلاد ( دوره موسترین) می رسد و این غار محل سكونت گروه های شكارچی و جمع آورندگان غذا بوده است كه توسط باستان شناس آمریكایی به نام مك بورنی شناسایی و مورد كاوش قرار گرفت.

آق تپه :

آق تپه در 15 كیلومتری شمال شرق گنبد كاووس و در350متری جنوب غربی روستای بزاق آباد قرار دارد. كاوش باستان شناسی آن در سال 1379 به سرپرستی دكتر صادق ملك شهمیرزادی انجام شد و سه دوره فرهنگی به نام های فلات عتیق، فلات قدیم و عصر آهن و هخامنشی شناسایی شد. در واقع آق تپه كهن ترین روستای پیش از تاریخ دشت گرگان تا به اكنون در مطالعات باستان شناسایی به حساب می آید كه قدمت آن به بیش از 7500 سال قبل می رسد.

تورنگ تپه :

تورنگ تپه در حدود 17 كیلومتری شمال شرقی شهر گرگان واقع شده است. آثار بدست آمده از كاوش های علمی در این تپه خاكی از سكونت انسان تا 6000 سال پیش از میلاد در منطقه بوده و علاوه بر آثار دوران پیش از تاریخ آثاری از دوران عصر برنز (مفرغ) عصر آهن دوره اشكانیان و ساسانیان و اسلامی از این محل به دست آمده است. آنچه كه در تورنگ تپه از همه چشمگیرتر است وجود قلعه از دوره ساسانیان (قرن سوم تا پنجم میلادی) است كه تاریخ احداث آن به دوره اشكانیان می رسد و همچنین یك چهار طاقی كه مربوط به قرن هفتم میلادی می باشد.

دوره تاریخی :

یاریم تپه :

این تپه به فاصله تقریبی 9 كیلومتری جنوب شهرستان گنبد كاووس واقع شده است. بر اساس نتایج به دست آمده از كاوش های باستان شناسی در این تپه 33 لایه استقراری مشخص شد كه به تحتانی ترین لایه آن در بردارنده بقایای دوره نو سنگی (دوره یك) و قدمت آن حداقل به هزاره پنجم قبل از میلاد می رسد. فوقانی ترین لایه استقراری در یاریم تپه با سفال های مشخصه دوره پارت همراه بودند كه مشابه سفال های تورنگ تپه است. استروناخ این تپه را مورد كاوش قرار داد.

دیوار تاریخی گرگان :

یك از بارزترین آثار معماری دشت گرگان وجود آثار دیواری از آجر و خشت است كه در مسافتی بالغ بر 200 كیلومتر از دشت گرگان از ارتفاعات زاو در شرق استان تا گمیشان در كنار دریای خزر در غرب را در بر می گیرد. نام های متعددی بر این محل اطلاق شده است. از جمله سد انوشیروان، سد اسكندر، سد فیروز، قرل آلان (مار سرخ) یا غزل آلانگ. در طول این دیوار 40 قلعه وجود دادكه با پلان مربع یا مستطیل احداث شده اند بر اساس شواهد و یافته های معماری كه در كاوش های این اثر تاریخی بدست آمده است، این بنا به دوره ساسانی تعلق دارد.

شهر قدیمی تمیشه و دیوار آن :

بقایای شهر قدیمی تمیشه و دیوار آن در غرب روستای سركلاته خراب شهر (شهرستان كردكوی) به صورت تپه های پست و ناهمواری هایی جلب توجه می كند به استناد گزارش علمی برخی از باستان شناسان این شهر پایتخت یك سلسله محلی متعلق به اسلام تا دوره سلجوقی بوده است. بخشی از عناصر حفاظتی شهر متعلق به دوره ساسانی و در زمان سلطنت خسرو انوشیروان ساخته شده بود. دیوار این شهر از دامنه كوه واقع در جنوب روستای سركلاته خراب شهر شروع شده و تا محلی به نام پل خشتی در روستای باغوكناره در ساحل دریای خزر ادامه دارد.

دوره اسلامی :

بناهای این دوره با توجه به كاربری و عمكرد آن ها به دو دسته مذهبی و غیر مذهبی تقسیم می شوند و بر اساس این طبقه بندی به معرفی نمونه هایی از آن می پردازیم:

بناهای مذهبی :

مسجد جامع گرگان :

این مسجد در بازار سنتی و قدیمی نعلبندان در زمینی به مساحت 1600 متر مربع واقع شده است. بنای اصلی مسجد جامع متعلق به دوره سلجوقی است كه از این دوره تنها مناره آجری آن باقی مانده است كه دارای كتیبه ای به خط كوفی می باشد. در داخل مسجد بر دیوارهای ایوان غربی آن سنگ نبشته های زیادی نصب شده است. منبر قدیمی و تاریخی آن (كه تاریخ سال 859 و تاریخ 1018 ه.ق روی آن حك شده است) در ایوان غربی نگهداری می شود. این مسجد چندین بار مرمت شده است. از جمله در زمان شاه عباس اول (966، 1039 ه.ق) و دوم صفوی.

مدرسه عمادیه :

مدرسه عمادیه در محله قدیمی دربنو گرگان با فرم چهار ایوانی واقع شده است. زمان احداث مدرسه بر اساس شواهد وقف نامه های موجود در زمان صفویان بوده و در دوره های بعد نیز مرمت و بازسازی شده است. این بنا دارای نقشه چهار ایوانی می باشد و بر بالای طبقه دوم ایوان غربی آن گلدسته چوبی احداث شده كه جایگاه موذن است.

مدرسه و مسجد كریم ایشان :

این بنا در شرق كلاله، در روستای كریم ایشان و در مسیر جاده كلاله به مراوه تپه واقع شده و از آثار متعلق به دوره قاجار است. این بنا دارای یك حیاط چهارگوش و 23 حجره است. و دارای 2 گلدسته كوچك بر سردر و چهار گلدسته در چهار گوشه ساختمان است. تاریخ ساختمان مدرسه و مسجد كریم ایشان، سال 1328ه.ق است.

برج (گنبد) قابوس :

 برج قابوس یكی از بی نظیرترین یادمان های برجسته معماری ایران در دوره اسلامی است كه در شمال شهر گنبد كاووس و در 3 كیلومتری بازمانده شهر قدیم جرجان مركز حكومت آل زیار قرار دارد. اثر مذكور كه بر روی تپه ای به بلندی 15 متر قرار گرفته است به سال 397 ه.ق به عنوان یادمان شمس المعالی قابوس بن وشمگیر ساخته شده است. ارتفاع این برج 55 متر و با احتساب بلندی تپه در مجموع به 70 متر از سطح زمین ارتفاع دارد. به فاصله 3 متر از پائین و حدود 2 متر از پائین قاعده مخروط و بر روی بدنه آجری آن دو ردیف كتیبه آجری به خط كوفی ساده نصب شده است كه بانی و تاریخ احداث آن را معرفی می نماید.

برج رادكان :

این برج در 24 كیلومتری جنوب كردكوی و بر فراز تپه ای بنا شده كه از موقعیت خاص طبیعی برخوردار است. برج مذكور به ارتفاع 37 متر به دستور اسپهبد ابوجعفر از شاهزادگان طبرستان و از فرمانروایان آخر سلسله باوندی در زمان زیاریان ساخته شده است. بر بالای این برج كتیبه ای به دو زبان پهلوی و كوفی دیده می شود كه استفاده از خط پهلوی راحتی چهار قرن بعد از ورود مسلمانان به این منطقه نشان می دهد.

امامزاده اسحاق (نور) :

این امامزاده كه به شكل كثیرالاضلاع ساخته شده است، در محله سرچشمه گرگان قرار دارد. این امامزاده دارای تزئینات آجری محراب گچبری و دو لنگه در قدیمی و صندوق چوبی نفیس است كه تاریخ 867 ه.ق در روی آن حك شده است. این بنا از بناهای قرن نهم ه.ق است.

امامزاده روشن آباد :

بنای امامزاده روشن آباد در حدود 15 كیلومتری بین راه گرگان و كردكوی در نزدیكی روستای سركلاته شموشك و دو رود محله و در وسط باغ مشجر و قبرستان واقع شده است. این بقعه دارای رواق و حرم چهارگوش و گنبد ساقه دار و مدور است. صندوق روی مرقد دارای تاریخ 879 ه.ق بوده و در دو لنگه نفیس آن نیز به 869 ه.ق است.

امامزاده یحیی بن زید :

مقبره این امامزاده در قسمت غربی شهر گنبد كاووس واقع شده است. این بنا از معروفترین بناهای متبركه استان گلستان و از فرزندان امام زین العابدین كه در زمان حكومت بنی امیه قیام نموده و درسال 120 ه.ق به قتل رسید. از بناهای قدیمی این بقعه محراب ایلخانی آن عصر كه دارای تزئینات گچین با نقوش گیاهی هندسی آیاتی به خط كوفی است.

آرامگاه مختومقلی فراغی :

آرامگاه مختومقلی فراغی شاعر و عارف نامی و یكی از مفاخر فرهنگی كشور در محلی به نام آق تقه یا آق تقای (دشت سفید) بین مراوه تپه و كرند و در 155 كیلومتری شمال شرق شهرستان گنبد كاووس قرار دارد. احداث آرامگاه مختومقلی فراغی متعق به عصر حاضر می باشد كه سبك طرح نقشه آن آمیزه ای از گل وحشی و آلاچیق تركمنی است.

بناهای غیر مذهبی :

بافت های روستایی :

جغرافیای طبیعی استان گلستان بر معماری روستاها و شهرها تأثیر مستقیم داشته به طوری كه جلوه هایی از معماری ارزشمند استان را می توان در آن مشاهده نمود كه شاخص های هر منطقه جغرافیایی را می توان به شرح ذیل مثال زدنی است. منطقه كوهستانی: روستای شاهكوه.

منطقه كوهپایه و جنگلی: روستای زیارت.

منطقه دشت (جلگه ای): روستای بناور، روستای قارقی.

 بافت قدیم شهر گمیشان :

شهر گمیشان در 55 كیلومتری شمال غرب شهر گرگان و در شهرستان تركمن واقع است. نام محلی این شهر گمیش دپه (تپه نقره ای) است. برخی آن را شهر آبسكون می داند. گمیشان دومین شهری در استان گلستان است كه بعد از شهر گرگان دارای بافت با ارزش فرهنگی است. ابنیه بافت گمیشان دارای معماری سنتی دوره قاجار و پهلوی هستند. فرم شیروانی بنا، سكوسازی، بهره گیری وسیع از چوب از ویژگی های برجسته معماری شهر به حساب می آید. بافت قدیم گمیشان دارای چند محله است كه عبارتند از: محله خوزین ها، محله شیر محمدی ها، محله شیروانی ها، محله مصطفائی ها و . . . اشاره نمود. سبك معماری شهر به صورت معماری روسی اجرا شده است.

 پل آق قلا :

این پل بر روی گرگان رود احداث شده است. طول 76 متر و عرض معبر آن 30/4 است. ارتفاع پل تا سطح آب در حالت عادی 11 متر است. پایه های این پل به دوره سلجوقی بر می گردد و صفویان بر روی پایه های به جا مانده، پل جدید خود را احداث كردند.

شهر باستانی جرجان :

خرابه شهر جرجان كه در سه كیلومتری جنوب غربی شهر گنبد كاووس قرار گرفته است یكی از بلاد معتبر در دوره های سامانیان، آل زیار و سلجوقیان بوده كه بر اثر حملات مغول ها در 617 ه.ق از بین رفته است. این شهر بر روی ویرانه ای شهری از دوران پارتی و ساسانی با وسعتی در حدود 1200 هكتار ساخته شده و از لحاظ معماری و شهرسازی بسیار پیشرفته بوده است.

محوطه و گورستان خالد نبی :

گورستان خالد نبی در حدود 55 كیلومتری شمال شرقی شهرستان كلاله قرار دارد كه از مشرق كوه های بابا شملك و از شمال، جنوب و غرب به هزاره دره منتهی می شود. حاشیه بنای خالد نبی گورستان عظیمی بر روی تپه ماهوره اطراف وجود دارد كه همگی دارای سنگ مزارهای ایستاده هستند كه از نظر فرم و تزئینات با دیگر سنگ مزارهای شناخته شده در منطقه متفاوت هستند. همچنین بقعه خالد ابن سنان در بالاترین سطح این محوطه قرار دارد.

موزه گرگان :

موزه گرگان در اردیبهشت ماه سال 1343 در كاخ سلطنتی واقع در پارك شهر فعلی افتتاح شد و تا سال 1358 دایر بود لكن ساختمان فعلی موزه گرگان در خیابان شهداء و جنب امامزاده عبدالله شهر گرگان قرار دارد. این موزه در سال 1355 به عنوان موزه سنگ قبر افتتاح شد و در بهمن 1367 به صورت موزه منطقه ای در آمد. موزه گرگان به سه بخش كه شامل بخش های باستان شناسی، مردم شناسی و بخش سنگ مزارهایی كه به دست آمده از گورستان های قدیمی منطقه می باشد، تقسیم می گردد.